Route 15 – Oorlog in Bergen op Zoom, Huijbergen, Hoogerheide, Woensdrecht en Wouwse Plantage

Route 15 – Oorlog in Bergen op Zoom, Huijbergen, Hoogerheide, Woensdrecht en Wouwse Plantage
Maandag 17 augustus 2020
Afgelegd: 50 kilometer
Totaal: 864 van 1000 kilometer
Eerdere blogs van dit project op een rijtje: klik hier

Ik heb twee ritten gepland staan aan de andere kant van Brabant en besloot al vroeg om die op dezelfde dag te doen; scheelt een heleboel kilometers in de auto. Vandaag is de dag! Met een beetje tijdsdruk: het lijkt te gaan regenen in de namiddag. Tegen die tijd ben ik Breda.

Ik begin vandaag in de omgeving van Bergen op Zoom: daarover gaat deze blog. Ik fiets opnieuw een Liberation Route Brabant, van Brabant Remembers. Ik leer onder meer over de rol van Vliegbasis Woensdrecht en vooral over de Slag om de Schelde. Dit glooiende gebied vormde de scheiding tussen het waterrijke Zeeland en Noord-Brabant: een gewonnen strijd hier zou resulteren in de cruciale toegangsweg tot de Westerschelde. Antwerpen, hemelsbreed maar 23 kilometer zuidelijker, was bevrijd. De haven was op 4 september vrijwel ongeschonden in geallieerde handen gevallen. Ze was echter onbruikbaar zolang de Duitsers heer en meester waren over de Schelde. Helaas kwam daarna de opmars van de geallieerden naar West-Brabant plotseling tot stilstand. Veldmaarschalk Montgomery kwam met operatie Market Garden: de aandacht werd voorlopig verlegd naar een ander deel van Nederland. Het Duitse leger kreeg zo de kans zich te versterken in dit gebied en een snelle toegang tot de haven van Antwerpen kwam er voorlopig niet.

Uiteindelijk slaagden de geallieerden uiteraard in hun doel, na het mislukken van Market Garden. Ik heb het in mijn blog vandaag regelmatig over gebeurtenissen gerelateerd aan de Slag om de Schelde; voor een goede uitleg over deze strijd verwijs ik je door naar een artikel van Traces of War. De geallieerde opperbevelhebber generaal Dwight D. Eisenhower na de oorlog: “Het einde van het nazidom kwam duidelijk in zicht toen het eerste schip ongehinderd de Schelde opvoer.”

Fietsen. Ik ontdek hoe leuk Bergen op Zoom is: we gaan zeker nog een keer terug naar deze stad. Maar ik begin en eindig deze ochtend in het kerkdorpje Wouwse Plantage. Het is half negen: daar gaan we!

Wouwse Plantage

Ik zet de auto in de buurt van de kerk en maak daar mijn eerste foto. In september 1944 ging bij de Belgische grens de militaire operatie Suitcase van start: de grote uitbraak van de geallieerde bevrijders richting West- en Midden-Brabant. Het ging om een aanval noordwaarts vanuit Antwerpen richting Bergen op Zoom. De geallieerden wilden de Scheldemonding vrij maken van Duitsers, zodat Antwerpen de belangrijke geallieerde aanvoerhaven kon worden voor de geallieerde legers. Het was natuurlijk essentieel om hen van voorraden te voorzien voor het verdere verloop van de oorlog. Hier, in deze regio, vonden bij de Slag om de Schelde enkele van de moeilijkste gevechten uit de gehele oorlog plaats. En ook Wouwse Plantage heeft dat ervaren.

Aan de strijd in Wouwse Plantage leek geen einde aan te komen. Geweervuur, artillerie, luchtaanvallen. De gevechten waren extreem en uiteindelijk sneuvelden hier tachtig Canadezen en zeventig Duitsers. Veel militairen lieten zich in dit dorp van hun moedigste kant zien; zo schoot de Canadese sergeant-majoor Michael Mooney negen Duitsers dood. En toen kwam 25 oktober 1944. De geallieerden besloten tot een aanval langs drie kanten. De Canadezen maakten onder meer gebruik van wasp-vlammenwerpers. De stralen brandende olie zorgden voor angst en verderf; sommige Duitsers gaven zich over, anderen verbrandden levend. Nog dagenlang werden er verkoolde Duitse gevonden, alleen nog herkenbaar aan de helm.

De Duitsers besloten om de kerk van Wouwse Plantage op te blazen; zo konden hun vijanden de toren niet meer gebruiken als uitkijkpost. Een groot deel van de kerk werd verwoest. Daarna gaven de bezetters zich over. Er zou zelfs een Duitse soldaat bij zijn geweest van slechts vijftien jaar! Na deze bloedige slag konden de Canadezen doortrekken naar Bergen op Zoom.

De kerk die ik nu zie, is in de jaren vijftig helemaal gerestaureerd. Ik stap op de fiets en rijd mijn eerste kilometers. Via knooppunten 4 en 1 gaat de tocht richting de Belgische grens, bij het Belgische Essen. Ik fiets een tijdje tussen weilanden, waarbij ik links naar België kijk en rechts naar Nederland. De omgeving is mooi: ik fiets door een bos tussen de lichtstralen van de zon door en daarna zijn er mooie vergezichten dankzij de vele weilanden en akkers. Door naar het dorp Huijbergen.

Huijbergen

Bij de kerk in Huijbergen het plaatselijke oorlogsmonument. Een ronde steen stelt het dorp voor; daarop bevinden zich twee bronzen handen die het wapen van de gemeente vasthouden. Het monument uit 1986 staat symbool voor het verzet, de bevrijding en de wederopbouw van Huijbergen.

Een leuk dorpje, ik fotograaf nog een mooie waterpartij. Ik moet glimlachen om de slogan: overal zie ik banieren met Huijbergen Heeft Het. En dan toevoegingen als: een supermarkt. En: onderwijs. Ik werkte lang bij een reclamebureau en hier hadden we samen vast pret om gehad. Sorry, plaatselijke marketeers.

Hevige gevechten, ook hier in de omgeving van Huijbergen, van 12 tot en met 24 oktober 1944. Ik arriveer bij een luisterzuil van Liberation Route Europe en daar hoor ik het verhaal van soldaat Patrick Wright, van het South Saskachewan Regiment van de 2e Canadese Infanterie Divisie. Hij is met zijn 19 jaar al een veteraan, heeft veel zware gevechten meegemaakt, maar noemt de strijd in dit gebied absoluut de zwaarste. Het maakte een onuitwisbare indruk op hem. De inwoners van Huijbergen bleven dagenlang in hun schuilkelders, maar de strijd buiten de kern was heviger. Vooral ’s nachts was het leven voor de soldaten een hel.

Huijbergen werd op 23 oktober 1944 definitief bevrijd. De geallieerden waren weer een stap dichterbij het doel, het vrijmaken van de Schelde.

Ik begin me nu in de buurt van Vliegbasis Woensdrecht te begeven. Dat is tegenwoordig een militair vliegveld van de Koninklijke Luchtmacht, waar ongeveer tweeduizend militairen en burgers werken. In de jaren dertig waren er volop plannen om hier een vliegveld te openen, maar onder meer door financiële uitdagingen, problemen met de grond en gedoe met bestemmingsplannen kwam het er niet van. Er vonden wel al diverse vluchten plaats. De Bergen-op-Zoomsche Zweefvliegclub maakte gebruik van de voorzieningen tot de Duitsers in mei 1940 ons land binnenvielen. Zij waren wat daadkrachtiger; het veld werd al snel in gebruik genomen en achtereenvolgens aangeduid als Flugplatz Hoogerheide, daarna als Einsatzhafen Bergen op Zoom en ten slotte als Fliegerhorst Woensdrecht. De hier aanwezige eenheden werden belast met patrouille en de onderschepping van geallieerde toestellen boven Nederland en de Noordzee. Na de bevrijding van Zuid-Nederland maakten Engeland en Noorwegen gebruik van het vliegveld; Woensdrecht was ook het eerste vliegveld waar Nederlandse vliegers vanuit het Verenigd Koninkrijk arriveerden. Vanaf februari 1945 werd de strijd richting Duitsland verplaatst en lag Woensdrecht ver van het front. De geallieerden vertrokken en het vliegverkeer kwam stil te liggen. In mei 1946 werd de basis aan de Nederlandse luchtstrijdkrachten overgedragen.

Hoogerheide

Vanwege haar ligging op de Brabantse Wal (een opvallende verhoging in het landschap in deze regio), nabij waterwegen, belangrijke landverbindingen, havens en militair vliegveld Woensdrecht was het dorp Hoogerheide van groot strategisch belang voor de Duitse bezetter. Dit speelde des te meer toen de geallieerden arriveerden: vanuit hier moesten ze doorstoten naar Zuid-Beveland. Ook hier is zwaar gevochten. Bombardementen en huis tot huis-gevechten hebben veel leed en schade veroorzaakt. Het plan was om op 7 en 8 oktober Hoogerheide te bevrijden; een snelle inname zou echter nog even duren.

Voor ik het dorp binnenfiets, stuit ik op twee sporen uit de Tweede Wereldoorlog nabij een bedrijventerrein. Ik fiets de Buitendreef op vanaf de Huijbergseweg en daar doemt hij al op: de Flakstellung Buitendreef. Vliegveld Woensdrecht was tijdens de oorlog groter dan het nu is. Flakstellung Buitendreef en het huidige bedrijventerrein lagen destijds beide binnen de grenzen van het vliegveld. Rond de vliegbasis bouwden de Duitsers acht bunkers, speciaal ingericht om de luchtafweerkanonnen te beschermen tegen vijandelijke luchtaanvallen. Met het afweergeschut werden vliegtuigen op weg naar Duitsland beschoten. Van de acht Flakstellungen zijn er vier bewaard gebleven. Ik vind het bijzonder hoe groot deze bunker is en hoe goed hij er nog bij ligt. Er bovenop ligt een rond platform. Hierop stond het Flugzeug Abwehr Kanone waarmee vliegtuigen op weg naar Duitsland werden beschoten. Met de draaischijf kon het in elke gewenste richting worden opgesteld. Het zoeklicht werd uit de onderste opslagplaats gereden en naast de bunker geplaatst. In de bunker zelf waren een munitieopslagplaats en verblijfsruimten van de manschappen.

Aan de andere kant van het bedrijventerrein fiets ik langs het kooibos. Hier is in 2012 een replica geplaatst van de rood-wit geblokte verkeerstoren, die in de jaren 40 dienst deed voor vliegbasis Woensdrecht. Er zijn hier diverse bunkers te vinden, ook aan de voet van de verkeerstoren. Samen met de toren vormden de bunkers het commandocentrum van de Duitse bezetter tijdens de oorlog.

Ik fiets niet direct door naar de kern van Hoogerheide, ik wil even kijken bij Natuurpoort De Volksabdij, meer richting het dorp Ossendrecht. Hier is een klein museum gevestigd, een informatiecentrum over de Tweede Wereldoorlog en natuurlijk specifiek wat die oorlog betekende voor deze regio. Een vliegtuigvleugel wijst me de weg naar de voordeur. Het blijft vandaag helaas bij een foto door het glas van die deur: het museum is gesloten vanwege corona.

Midden in het dorp Hoogerheide ben ik vervolgens bij een nieuwe luisterzuil, geplaatst op de hoek van de Raadhuisstraat en de Duinstraat, bij een verkeersrotonde waarop sinds 2019 vier stalen silhouetten van soldaten zijn geplaatst. Precies hier werd in 1944 zwaar gevochten tussen de Canadezen en de Duitsers, met grote schade tot gevolg. Deze plek is niet voor niets ‘De Verwoeste Hoek’ gaan heten. De strijd om dit kruispunt duurde dagenlang. De eerste Canadese soldaten kwamen hier op 8 oktober 1944. Een dag later arriveerden Duitse versterkingen en werd de tegenaanval geopend. In de dagen erna was het kruispunt afwisselend in Canadese of Duitse handen. De Canadezen hadden het voordeel van meer artillerie en luchtsteun, maar veel van de soldaten waren nog niet heel erg ervaren. De Duitsers kenden daarnaast het terrein beter. Er werd van huis tot huis gevochten en er vielen aan beide zijden veel slachtoffers. Van huis tot huis? Jazeker. In een Duits dagboek is te lezen dat op een gegeven moment op huisnummer 19 de keuken was veroverd, terwijl de slaapkamer nog in Duitse handen was. De luisterzuil vertelt het verhaal van 13-jarige jongen die pal tussen de gevechten kwam te zitten. Hij maakte de gruwelen van de oorlog van heel dichtbij mee en ving vanuit zijn schuilkelder een glimp op van zijn Canadese bevrijder. Ze keken elkaar recht aan en hij zou het gezicht nooit vergeten. Even later werd heel Hoogerheide geëvacueerd. Iedereen moest worden ondergebracht in Bergen op Zoom. Vele huizen waren inmiddels verwoest en verbrand. Bij het weglopen zag de 13-jarige jongen de soldaat liggen die hij van dichtbij had gezien. Hij was dood. Het was sowieso uitkijken bij die evacuatie, hoor ik. Je struikelde over de lijken van soldaten.

Nog een bijzonder verhaal bij dit kruispunt, ik lees het op een informatiebord. De Duitse luitenant-kolonel Baron August von der Heydte was met zijn eenheid nieuw in het gebied en als altijd ging hij op verkenning met zijn wagen. Bij dit kruispunt stapte hij nietsvermoedend uit. Toen hij allemaal Canadese helmen zag, realiseerde hij zich dat hij een fout had gemaakt. Ook de Canadezen waren even verbouwereerd, waardoor de Duitser de kans kreeg zich te herpakken. Hij stapte weer in en reed in volle vaart achteruit. De kogels vlogen om zijn oren, maar hij overleefde. Geschrokken keerde hij terug naar zijn commandopost. Hij leefde nog tot 1994.

Pas op 24 oktober 1944 werd het verwoestte dorp Hoogerheide bevrijd. Net als Woensdrecht, dat direct aan Hoogerheide ligt. Ik fiets erheen.

Woensdrecht

Het Brabantse dorp Woensdrecht vormde de toegangspoort tot Zeeland en kreeg het zwaar te verduren tijdens Operatie Black Angus. Het is 13 oktober 1944. In de vroege ochtend, vanaf 06:15 uur, lanceren de Canadezen bij Woensdrecht hun gerichte aanval. Ze zijn gebrand op een doorbraak. Doel is om nu eindelijk de Zeeuwseweg te veroveren en de spoorlijn met het station van Woensdrecht. De Canadese infanteristen rukken in een lange sliert op over een dijkje, op de plek waar nu snelweg A4 en knooppunt Markiezaat ligt. Het ondergelopen open veld dat de soldaten moeten doorkruisen, is bezaaid met mijnen en boobytraps. De Duitsers hebben zich ingegraven langs de spoorlijn en in de hoger gelegen bossen bij Lindonk. De Canadezen zijn een gemakkelijke prooi en de aanval loopt dan ook uit op een groot drama. De Canadezen raken alle compagniescommandanten kwijt. Er vallen 58 doden, 92 gewonden en er zijn 34 vermisten. Bij de Duitsers is er slechts één slachtoffer. Deze dag staat sindsdien bekend als Black Friday.

Woensdrecht en Hoogerheide werden bevrijd op 24 oktober 1944, maar beide dorpen waren compleet verwoest. Om de strijd en de slachtoffers ervan te gedenken, zijn drie monumenten opgericht. Ze zijn te vinden rond het driehoekje van de Nederheide, Nieuweweg en Onderstal. Het is slechts een kilometer fietsen vanaf De Verwoeste Hoek in Hoogerheide. Eerst zie ik het monument Wederopbouw Woensdrecht: een bakstenen kapel met een beeld van Maria. Woensdrecht dankt Maria, staat er op het monument uit 1948. Honderd meter verder staat het bevrijdingsmonument: een natuurstenen beeld van een vrouw met een gewonde soldaat. Het herinnert de inwoners van Woensdrecht aan de Canadese militairen van The Royal Hamilton Light Infantry, die in oktober 1944 sneuvelden bij de Slag om Woensdrecht. De teksten ‘We Shall Remember Them’ en “May They Always Be Remembered’ roepen bezoekers op om hun ultieme offer nooit te vergeten. Op het monument worden ook namen genoemd van Nederlandse slachtoffers: drie verzetsslachtoffers (waarvan twee in Indonesië) en vijf gevallen militairen: vier in mei 1940, een in november 1944.

Vijftig meter achter het bevrijdingsmonument een imposante M4 Sherman-tank. De Amerikaanse tank viel in oktober 1944 uit tijdens de strijd op de Woensdrechtse Heide, bij de vliegbasis; hij was van de 4e Canadese divisie, Fort Garry Horse. De tank is door vrijwilligers en met hulp van Defensie gerestaureerd. De onthulling vond plaats in mei 1978.

Ik fiets voorbij de Sint Jozefkerk in de Dorpsstraat en passeer het mooi gelegen horecabedrijf Non Plus Ultra. Hier, aan de Langeweg, is een nieuwe luisterzuil van Liberation Route Europe. Het uitzicht is majestueus. Het verhaal dat ik hoor gaat over Black Friday: de gebeurtenissen van die vreselijke dag, vonden hier vlakbij plaats. Het woord is aan de Canadese soldaat John Dubetz, die overleefde terwijl hij die dag 58 kameraden verloor. “We vertrokken in het donker, richting Bergen op Zoom. We kwamen aan bij een bietenveld. Plotseling zag ik een heldere lichtkogel in de lucht. Daarna barstte de hel los. We werden afgeslacht. Ik voelde opeens een scherpe pijn in mijn arm. Een kogel ging er dwars doorheen. Ik zei tegen mezelf: wegwezen hier, John.”

Via buurtschap Zandfort fiets ik richting het genoemde knooppunt. Ik moet zelfs een stukje klimmen: het land is hier niet zo vlak als thuis, aan de andere kant van Brabant. Ik passeer nog een mooie maquette van staal, waarop duidelijk de contouren en hoogtelagen van de Brabantse verdedigingswal te zien zijn. Ik begin steeds beter te begrijpen waarom het hier zo lastig was voor de geallieerden.

Er zijn nog twee verhalen in dit gebied ten noorden van Woensdrecht.

In het najaar van 1944 woonde Marie de Moor-Musters met haar negen kinderen op het Zandfort in Hoogerheide. Haar man was in 1941 plotseling overleden. Op 6 oktober 1944 moeten ze met z’n allen de schuilkelder in: het regent kogels en granaten. Dagenlang zitten Marie en haar negen kinderen meer in de schuilkelder dan in het huis. En ze zijn niet alleen; ook enkele buren schuilen mee. Er is een Mariabeeldje en een schap vol ligakoeken: zo brengen ze samen in angst de dagen door. Op 15 oktober verschijnen er plotseling Duitse soldaten bij de ingang van de schuil­kelder. “Raus, schnell!” Ze moeten weg, mogen niet eens meer binnen wat spullen pakken. Zelfs hun jassen blijven achter. Toen de gevechten rond Woensdrecht en Hoogerheide voorbij waren, wachtte Marie een ravage. Huis huis was verwoest. En het Mariabeeldje was verdwenen.

En dan op naar buurtschap Korteven, ten noorden van het knooppunt. Ik heb hier een mooi uitzicht en zie in de verte Vliegbasis Woensdrecht. De verkeerstoren steekt hoog boven andere gebouwen uit en als ik beter kijk, zie ook een groot vliegtuig.

De snelweg was er toen nog niet, de Antwerpsestraatweg was de belangrijkste verkeersader. Ik ben aan de andere kant van de A4, op de Lange Steen. Hier woonde tijdens de oorlogsjaren de familie Overbeeke. Vader Kees heeft een garage met benzinepomp en beheert daarbij een taxibedrijf. Leuk: precies op deze plek bij de A4 is tegenwoordig een Esso-station. Op zaterdag 11 mei 1940 wordt er op de deur van het huis geklopt. Nederlandse marechaussees hebben gehoord dat Kees een taxi bezit. Een keuze heeft hij niet, hij moet mee om officieren van de marechaussee te chaufferen. Kees zet zijn hoed op en vertrekt. De familie dacht dat hij die avond thuis zou komen. Ze zagen hem pas weer in november 1944. Met acht andere dorpsgenoten die een vervoersmiddel hadden, zit hij in een kamp bij Wolverhampton, in Engeland. Er zit 3.000 man. Kees werkt in de garage en rijdt wanneer nodig als chauffeur. Een aantal keer ontmoet hij prins Bernhard. Hij zag er weinig van de regio, want hij baalde: hij wilde naar huis. Toen dat eindelijk gebeurde, na de bevrijding, had hij een prachtig uniform maar geen auto. Die moest hij achterlaten in Frankrijk. Via prins Bernhard regelde hij een nieuwe taxi, een Chevrolet uit Amerika. In relatieve veiligheid bracht Kees Overbeeke de oorlog door in Engeland, maar hij wilde liever naar zijn familie, naar bezet gebied. Het taxibedrijf kwam overigens in 1961 in handen van Louis Overbeeke, die vijf jaar voetbalde voor NAC. Hij was volgens de overlevering een vedette met bliksem in de rechtervoet.

Meer zien van Woensdrecht en de oorlog? Er is een fietsroute van 30 kilometer langs militaire verdedigingswerken in de omgeving. De pdf is hier te vinden. Mijn complimenten.

Ik volg de weg en wacht op de eerste mogelijkheid om onder de A4 door te rijden, bij het bospad aan de Zuidgeest. Het is dan niet zo heel ver meer naar Bergen op Zoom.

Bergen op Zoom

Nou heb ik toch veel gezien in eigen land, maar Bergen op Zoom, ik was er nog nooit geweest. Vandaag heb ik genoten van de historische binnenstad en de kilometer langs de Binnenschelde, met het prachtige uitzicht over het water. Wat een mooie stad! Er waren verschillende points of interest wat de oorlog betreft, en een voor een ben ik ze afgegaan.

De Canadezen van het South Alberta Regiment en van het Lincoln & Welland Regiment waren op 27 oktober 1944 gevorderd tot op enkele kilometers van Bergen op Zoom. De commandanten overlegden. Zouden ze de aanval op Bergen op Zoom openen of niet? Na enige aarzeling besloten de Canadezen op deze dag Bergen op Zoom te bevrijden. Dat lukte, zoals ik zo zal schrijven, maar in het noorden van de stad moest men meer geduld hebben. En er vonden nog diverse drama’s plaats, zo vlak bij de feestvierende mensen op de Grote Markt. Ik fiets naar een luisterzuil bij knooppunt 79. Hier hoor ik dat er nog Duitse troepen zaten ten noorden van het beekje de Zoom. Ze hadden wegen geblokkeerd, tankgrachten gegraven en betonnen anti-tankblokken laten neerleggen. Vanachter die linie schoten ze met artillerie op de stad. Daarbij vielen doden en gewonden. Na een zware strijd moest de bezetter uiteindelijk ook de Zoomlinie opgeven. De Canadezen telden 135 doden, gewonden en vermisten. Ook onder de burgers van Bergen op Zoom vielen slachtoffers.

Ik fiets rond en verbaas me over hoe mooi diverse bouwwerken zijn. Zo fotografeer ik de gevangenpoort aan de Lievevrouwestraat en het Markiezenhof, het stadspaleis uit 1485. Op de Grote Markt zie ik het standbeeld van Anton van Duinkerken, pseudoniem voor Willem Asselbergs. Van Duinkerken was een toonaangevend Neerlandicus en schrijver en werd door de Duitse bezetter bestempeld als gevaarlijk. Hij werd gegijzeld in kamp Sint Michielsgestel en zat in 1942 acht maanden gevangen; ik schreef in mijn blog over de regio Vught meer over dat bijzondere kamp. Na de oorlog was Van Duinkerken voorzitter van de Bevrijdingsfeesten in Amsterdam en schreef hij diverse gedichten over de Tweede Wereldoorlog.

Aan de Grote Markt staat de Sint Gertrudiskerk en daarachter is een pleintje, de Paradeplaats. Achter de muziekkiosk loop ik een trapje op en daar staat, bijna tegen de gevel van de kerk, een monument ter nagedachtenis aan de lokale vrijheidsstrijders en andere oorlogsslachtoffers. Twee plaquettes zijn aan de kerk bevestigd, de derde staat in het midden en staat een meter of vijf van de kerk af, geklemd tussen twee natuurstenen. Op die middelste de namen van de verzetshelden die sneuvelden tijdens de oorlog: achttien in getal. Links ervan 220 namen van stadsgenoten die tussen 1940 en 1945 het leven lieten door oorlogsgeweld. Op het paneel aan de rechterzijde dertien namen van mensen uit Bergen op Zoom die omkwamen in Nederlands-Indië, tussen 1945 en 1962. Hun namen leven voort.

Ik fiets door naar het Bevrijdingsplantsoen, gelegen aan de Arnoldus Asselbergstraat. Hier is het bevrijdingsmonument, een hardstenen beeld van een staande vrouwenfiguur met kind. Het beeld is onthuld in 1955 ter nagedachtenis aan alle medeburgers die tijdens de bezettingsjaren door oorlogshandelingen zijn omgekomen, en herinnert daarnaast aan de bevrijding van de stad.

Vlakbij, bij knooppunt 82, maak ik een foto van de Lincolnbrug. De brug is in gebruik genomen op 31 augustus 1945 en kwam in plaats van de noodbrug die op 29 oktober tijdens hevige gevechten rond Bergen op Zoom was gelegd door soldaten van het Canadese Lincoln & Welland Regiment. De brug die daarvoor over het beekje de Zoom lag, werd verwoest door de bezetters. Naast de brug werden over een lengte van 700 meter betonnen versperringsblokken geplaatst door de Duitsers, om een eenvoudige oversteek van de Zoom te voorkomen. Ze liggen er nog steeds.

Ik moet weer even van de route afwijken; langs het spoor ga ik zuidwaarts. Bestemming: de Canadalaan. Op 27 oktober trokken de Canadezen de stad in en bevrijdden een gedeelte van Bergen op Zoom. Via de Huybergschebaan naderden ze de stad en hier, op de plek waar ik nu sta, stelden de tanks en troepen zich op. Zonder slag of stoot namen ze diezelfde middag de stad in, hoewel er aan de noordkant van Bergen op Zoom nog dagenlang felle gevechten waren met de Duitsers – die hadden zich hier teruggetrokken na de gevechten bij Woensdrecht. Als eerbetoon aan de Canadese bevrijders kreeg dit gedeelte van de Huybergschebaan na de oorlog de naam Canadalaan.

Er staat een luisterzuil op de plek waar destijds de tanks stonden opgesteld, hier in de Canadalaan. Ik luister naar het verhaal van de in 1944 16-jarige Kees de Waal. Hij was lid van de ondergrondse en wilde de bevrijders erg graag zien. “Daar stonden ze met hun tanks, en ze wilden dat ik hun de weg wees. Ik werd op de voorste tank gehesen, en daar gingen we.” Met Kees voorop reden ze door de Wassenaarstraat richting het centrum, die 27e oktober. Het was een feest in de stad, al vielen er op de Grote Markt die dag nog twee slachtoffers toen per ongeluk een tankmitrailleur afging.

De Duitse soldaten gaven op 31 oktober ook de Zoomlinie in het noorden van Bergen op Zoom op. De bevrijding van de stad was nu pas definitief een feit, al houdt de stad 27 oktober aan als de dag van de bevrijding.

Ik fiets weer richting de A4, rijd er onderdoor en ga richting knooppunt 88. De knooppunten 75 en 15 zijn vervolgens dichtbij. En dan fiets ik ongeveer een kilometer langs de A58 om bij de laatste points of interest van deze ochtend te komen. De militaire begraafplaatsen van de Canadezen en de Britten.

Canada is eerst aan de beurt. Er liggen hier 1.119 soldaten, waarvan 969 Canadezen. Van de militairen die hier liggen, is de helft omgekomen tijdens de Slag om de Schelde tussen september en november 1944. De andere lichamen komen van diverse gemeentelijke begraafplaatsen en veldgraven door heel West-Nederland. In het register van de begraafplaats zoek ik naar de Canadese piloot die omkwam bij de crash op Vliegbasis Gilze-Rijen; ik had een week eerder alles over die crash geleerd, zie deze blog. Gek: er is geen Lewis Burpee onder de gesneuvelden die hier zijn begraven. Ik kijk wat rond en fiets daarna door naar de Britse begraafplaats. Ik weet nog niet waarom, dat antwoord komt binnenkort wel, maar hier kan ik hem wel in het register vinden. Burpee ligt op de Britse militaire begraafplaats. Vak 23, rij B, graf 3. Ik heb hem snel gevonden.

De twee begraafplaatsen verschillen niet veel van elkaar. Ze liggen er prachtig bij in de natuur, goed onderhouden en je ervaart rust, ondanks de nabijgelegen A58. De Britse begraafplaats telt 1.284 graven en het gaat vooral om luchtmachtpersoneel, omgekomen boven Nederland. Opgeteld dus 2.403 jonge mannen op dit stuk grond vlakbij Bergen op Zoom. Wat een ellende.

Tussen de begraafplaatsen in ligt sinds kort een zogenaamd dilemma-doolhof van Brabant Remembers. Een interactieve kunstinstallatie die bezoekers voor ingrijpende keuzes stelt in conflictsituaties uit het verleden en het heden. Tijdens de wandeling wordt de impact van de Tweede Wereldoorlog tastbaar en invoelbaar gemaakt – en overgedragen aan jongere generaties. Ik sla over, wil door. Maar ik werk in het onderwijs en ik weet zeker dat voor veel tieners zo’n ervaring heel waardevol is.

Een kilometer of vier, dan ben ik terug bij mijn auto in Wouwse Plantage. Een deel gaat via een mooi bospad; altijd een mooie verrassing. Ik heb uiteindelijk vijftig kilometer gefietst in deze regio; wie zich echt aan de fietsroute houdt zal uitkomen op 42 kilometer. De ochtend was mooi, ik heb ervan genoten. Door naar de tweede rit van vandaag, in de omgeving van Breda.

Na deze rit staat mijn totaal op 864 kilometer: nog 136 kilometer te gaan.